BRYŃSK (Zbigniew Mogilnicki)

22 marca 2009 roku w wieku 69 lat zmarł Zbigniew Mogilnicki, historyk i kronikarz Działdowa. Miałem zaszczyt zaliczać się do grona Jego znajomych. Krótko przed swoją śmiercią dał mi do przeczytania kopię roboczą ostatniej swojej pracy pod roboczym tytułem "Zarys Dziejów Powiatu Działdowskiego". To obszerne dzieło liczące ok. 500 stron maszynopisu nie zostało dotychczas wydane drukiem.

Myślę, że Autor nie miałby do mnie pretensji za udostępnienie fragmentu Jego pracy w moim Orędowniku.

"Pierwsza odnotowana w źródłach nazwa pochodzi z 1229 roku – Brennitia. W 1410 roku zakon krzyżacki używał nazwy Borausse.

Okolice Bryńska to tereny podmokłe i bagniste. Zostały one właściwie zasiedlone przez przybywających do Lidzbarka i jego okolic kolonistów niemieckich wyznania ewangelickiego po I rozbiorze Polski Powstało wtedy pięć miejscowości blisko siebie leżących, o wspólnej nazwie Bryńsk:

Bryńsk Królewski albo Bryńsko Królewskie – leśnictwo.

Bryńsk Szlachecki – wieś czynszowa (nazwa niemiecka Brinsk Adelich)

W 1864 roku Bryńsk Szlachecki położony był na 3268 morgach, w tym 767 mórg roli ornej i ogrodowej, 32 morgi łąk, 140 mórg pastwisk, 2297 mórg lasu, 28 mórg nieużytków i 4 morgi wody. We wsi znajdowała się cegielnia, piec do wypalania wapna i piec do wypalania smoły. Wieś była siedzibą gminy i urzędu stanu cywilnego. W wsi było 17 domów mieszkalnych i mieszkały w niej 182 osoby, w tym 125 katolików i 57 ewangelików.

W 1937 roku Bryńsk Szlachecki zajmował obszar 72,66 km², z czego 5,39 km² stanowiły użytki rolne i 4,71 km² – grunty orne.

Bryńsk Kolonia ( nazwa niemiecka Langendorf).

W 1864 r. w Bryńsku Kolonii była szkoła ewangelicka i ewangelicki dom modlitwy. Do tej szkoły uczęszczało również około 30 dzieci katolickich. Do domu modlitwy przyjeżdżał odprawiać nabożeństwa pastor z Górzna lub Lidzbarka. Wieś liczyła 5523 morgi i było w niej 149 domów mieszkalnych. Zamieszkiwały ją 1152 osoby, w tym 329 katolików i 823 ewangelików.

Ewangelicy w Bryńsku Kolonii, stanowiący większość wśród mieszkańców tej wioski, postanowili wybudować w niej kościół, który miał zastąpić istniejący już dom modlitwy. Kamień węgielny pod jego budowę położono w 1909 r. Budowę rozpoczęto 13 lipca 1909 roku finansowało Niemieckie Towarzystwo Gustawa Adolfa. Kościół został oddany do użytku w 1911 roku. Stał się filią kościoła ewangelickiego w Lidzbarku.

W Bryńsku Kolonii w 1921 roku były 173 budynki.

W 1921 roku wieś należała do parafii katolickiej w Lidzbarku, mieszkało tu 956 wiernych.

W 1928 roku we wsi była szkoła trzyklasowa, do której uczęszczało 148 uczniów.

W 1931 roku we wsi było 175 budynków.

Powierzchnia ogólna Bryńska Kolonii w 1931 roku wynosiła 14,11 km², tym użytki rolne stanowiły tyle co grunty orne, czyli 12,30 km².

W roku szkolnym 1938/39 kierownikiem szkoły był Leon Lewicki.

W 1864 roku Bryńsk Czarny obejmował obszar 1187 mórg i było w nim 35 domów mieszkalnych. We wsi była szkoła katolicka. Wieś należała do siedziby gminy i urzędu stanu cywilnego w Bryńsku Szlacheckim. W osadzie mieszkało 339 osób, w tym 294 katolików i 45 ewangelików.

Dzieje osad bryńskich, wsi leżących w okolicach Lidzbarka, są ściśle związane z przeszłością tego miasta, a co za tym idzie z historią ziemi michałowskiej. W 1303 roku jej dziedzic, Leszek, książę kujawski, dał Krzyżakom kasztelanię michałowską w zastaw za pożyczkę.

W „Dziejach Polski” Jana Długosza znajdujemy informację związaną z Bryńskiem i wyprawą wojsk Jagiełłowych na Grunwald. Dnia 9 lipca 1410 roku na ziemie między Zieluniem a Bryńskiem wkroczyła armia polska.

Po wojnie trzynastoletniej na mocy pokoju toruńskiego z 1466 roku okolice Bryńska znalazły się w granicach Królestwa Polskiego. Weszły one w skład tzw. klucza lidzbarskiego, starostwa brodnickiego.

Po I rozbiorze Polski tereny klucza lidzbarskiego dostały się pod panowanie pruskie.

W 1921 roku wieś weszła w skład Gminy Lidzbark – Wieś.

Bryńsk w 1932 roku włączono do powiatu działdowskiego.

W 1931 roku w Bryńsku Kolonii mieszkały 1134 osoby, w Bryńsku Szlacheckim – 636 osób. W 1934 roku łącznie w obydwu miejscowościach mieszkało 1787 osób, w tym 1740 Polaków i 47 Niemców.

W 1928 roku szkoły powszechne znajdowały się w następujących miejscowościach Bryńsk Kolonia (trzyklasowa) – 148 dzieci; Bryńsk Czarny (jednoklasowa – 52 dzieci; Fiałki (jednoklasowa) – 82 dzieci.

W roku szkolnym 1933/34 we wsi działała Publiczna Szkoła Powszechna trzy oddziałowa, uczyło się w niej 139 dzieci.

Terror hitlerowski na terenie ziemi lidzbarskiej został zapoczątkowany przez oddziały Selbstschutzu. Jednym z pierwszych mordów dokonanych na ludności polskiej było rozstrzelanie sześciu osób w lesie koło Bryńska.

W 1945 roku utworzono Gminę Lidzbark Welski, w skład której wszedł Bryńsk – 1033 mieszkańców.

W 1954 roku Bryńsk stał się siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej.

W 1955 roku przeprowadzono reformę administracyjna kraju, w wyniku której zlikwidowano jednostki administracyjne gminy, ustanowiono jednostki administracyjne – gromady. Po tej reformie Bryńsk stał się siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowe.

W 1988 roku wieś zajmowała powierzchnię 416 ha i liczyła 502 mieszkańców.

W 1988 roku we wsi była Szkoła Podstawowa, w której pracowało 5 nauczycieli i uczyło się 41 uczniów.

W 2005 roku sołtysem we wsi był Kazimierz Olszewski.

Dnia z 6 na 7 września 1944 roku w okolicach wsi Nowe Konopaty w pobliżu Lidzbarka wylądowała grupa rozpoznawczo – dywersyjna „Pomorze”. Grupa „Pomorze” wchodziła w skład II Frontu Białoruskiego. Zadaniem grupy „Pomorze” było przede wszystkim przekazywanie do centrali, różnych informacji o ruchach wojsk i niemieckich, umocnienieniach itp. Dowództwo „Pomorza” za swoją siedzibę obrało wieś Czarny Bryńsk.

Na początku grudnia 1944 roku oddziały Jagdkommando zaatakowały grupę „Pomorze” w jej kryjówce w tak zwanym Diabelskim Młynie, w pobliżu wsi Czarny Bryńsk. Podejmując walkę grupa wycofała się w okolice Nowego Miasta. Podzielono ją wtedy na małe grupki, które działały w różnych miejscowościach, aż do przybycia wojsk radzieckich."